Magisch grafisch

Het gaat ongelooflijk snel in het wereldje van grafische chipsets en om de zes maanden staat er zelfs een volledig nieuwe generatie kaarten klaar. DiskIdee voelde in totaal zestien betaalbare grafische wondertjes aan de tand met als opzet: welke kaart overweeg ik het best bij een upgrade? Bovendien gaan we aan de hand van twee extra kaarten ook na wat de meerwaarde is van een echte topkaart met bijbehorend prijskaartje.

Opmerking: dit artikel bestaat uit meerdere pagina’s. Klik op de pijltjes of nummertjes rechtsboven of rechtsonder van dit artikel om alle pagina’s te lezen.

Twee grote namen domineren momenteel de markt van grafische chipsets: ATI en
nVidia. Geen wonder dat onze test overspoeld wordt door kaarten op basis van één van hun chipsets.
Vooral nVidia heeft met de GeForce-reeks een erg populaire chipset in handen die door heel wat fabrikanten van grafische kaarten wordt gebruikt. nVidia maakt dus zelf geen grafische kaarten maar het
levert wel een soort standaardontwerp af waaraan de meeste fabrikanten zich (kunnen) houden. Heel wat kaarten lijken dan ook sterk op elkaar met als resultaat dat de prestatieverschillen minimaal
zijn.

GeForce4 MX / Titanium
Met de GeForce4-reeks lijkt dit veel minder het geval te zijn. Ten eerste zijn er liefst zes GeForce4-varianten in twee categorieën: de MX-categorie bevat de 420, 440 en 460 chipsets
terwijl de Titanium-categorie de 4200, 4400 en 4600 chips omvat. De MX-kaarten zijn bedoeld voor de grote massa, terwijl de Titaniums vooral de fanatieke gamers moeten aanspreken. De verschillen
tussen al deze kaarten situeren zich hoofdzakelijk op het vlak van 3D-snelheid en de daarbij behorende mogelijkheden. nVidia kreeg al heel wat kritiek te verduren omdat een GeForce4 MX-chipset qua
architectuur weinig verschilt van een GeForce2 – zo ontbeert ook de GeForce4 MX hardwarematige ondersteuning voor specifieke 3D-functies van DirectX 8. De naam GeForce4 MX wordt dus ietwat misleidend
gebruikt want zelfs een ‘oudere’ GeForce3 blijkt in de praktijk sneller! Toch willen we hiermee de GeForce4 MX niet op voorhand afschrijven. Dergelijke kaarten bieden voldoende snelheid en zijn
bovenal uiterst betaalbaar.

Radeon 7500 / 8500
ATI was aanvankelijk een fabrikant die uitsluitend kaarten maakte op basis van eigen chipsets. Sinds een tijdje is daar echter verandering in gekomen en nu zijn er verschillende andere fabrikanten die
onder eigen naam een kaart met ATI chipset uitbrengen. In deze test zijn dat Club3D en Hercules. ATI is nog altijd de grootste concurrent van nVidia en heeft met de Radeon 7500 en 8500 erg
interessante chipsets in huis die op weinig vlakken hoeven onder te doen voor wat nVidia voorschotelt. Jammer genoeg viel onze test net iets te vroeg, want op het moment dat je dit leest, staan de
opvolgers al voor de deur in de vorm van de Radeon 9700, een echte topkaart die nog krachtiger moet zijn dan de nVidia GeForce4 Titanium 4600, en de Radeon 9000/9500-reeks wat de betaalbare variant
ervan moet voorstellen. Opvallend is dat deze chipsets al ondersteuning bieden voor Microsoft DirectX versie 9 (pas eind november op de markt) en daarmee neemt ATI alvast een voorsprong op nVidia. 

De rest…
Naast nVidia en ATI zijn er nog andere merken die grafische chipsets aanbieden. De bekendste is ongetwijfeld Matrox dat enkele jaren geleden nog
furore maakte met de G400 chipset. Sindsdien heeft Matrox de rol met de gametop echter moeten lossen en heeft het nog maar sporadische nieuwe kaarten gelanceerd die bovendien voornamelijk gericht
waren op een zakelijk publiek. Met de Parhelia lijkt daarin verandering te komen, want deze kaart moet Matrox opnieuw hoge toppen laten scheren. Meer informatie over de 3D-prestaties van de Parhelia
krijg je in het onderdeeltje “Topkaarten vergeleken” dat je op het einde van dit artikel terugvindt. Nog altijd één van de sterke punten van alle Matrox-kaarten is naast een prima 2D-kwaliteit de
gelijktijdige aansturing van meerdere monitors.
Een beetje verrassend nam Creative Labs – dat we vooral kennen van hun luidsprekersets en SoundBlaster geluidskaarten – onlangs 3DLabs
over en dat is een fabrikant van professionele grafische kaarten. De kans bestaat dus dat Creative met een volledig eigen lijn grafische kaarten op de proppen zal komen, hoewel het nog onduidelijk is
of daar ook producten voor consumenten bij zullen zijn.
Tot slot willen we ook nog vermelden dat Sis met de Xabre een mooie 3D-chipset in huis heeft die ondersteuning biedt voor DirectX 8 en 8x AGP en die
het dankzij een uiterst scherpe prijs vooral aan de onderkant van de markt goed moet doen. Jammer genoeg bleek de door XS2 Europe gestuurde Apollo Xabre 400 kaart niet correct te werken in ons
testsysteem. 

DirectX
Zoals altijd kan software niet zonder hardware en vice versa. Maar in een wereld waar hardware verouderd is nog voordat ze goed en wel te koop is, zien we het fenomeen dat van hardware die
‘vooruitloopt’ op software. Hiermee bedoelen we dat de geavanceerdheid van grafische kaarten zo ver gevorderd is, dat de meeste toepassingen nog niet of amper gebruik maken van de geboden
mogelijkheden.
Een goed voorbeeld daarvan is DirectX waarmee Microsoft momenteel aan versie 8.1b zitten. DirectX is een verzamelnaam voor software die de interface
verzorgt tussen multimediahardware (grafische kaarten, geluidskaarten, joysticks) en het Windows besturingssysteem. Dit stukje software bevat heel wat extra mogelijkheden waar programmeurs die games
ontwerpen uit kunnen putten. Maar over de ontwikkeling van een spel gaan meestal ettelijke jaren en in die periode komen regelmatig nieuwe updates uit van DirectX. Het gevolg is nu dat veel oudere
games nog steeds gebaseerd zijn op versie 7 van DirectX en dat slechts de allernieuwste games volop ondersteuning bieden voor DirectX 8. Heb je echter een grafische kaart die geen (volledige)
ondersteuning biedt voor DirectX 8, dan kan het zijn dat je niet alle effecten en mogelijkheden te zien krijgt zoals die bedoeld waren. Het is alvast één van de redenen waarom we onze test
onderverdeelden in twee categorieën op basis van de DirectX-functionaliteit. Bij nVidia is de Titaniumreeks DirectX 8 compatibel, terwijl dat bij ATI de kaarten zijn op basis van de Radeon 8500 chip. 

Videogeheugen
Iedere grafische kaart heeft nood aan eigen geheugen voor de opslag van videodata. Wie herinnert zich nog de dagen dat een kaart met 2 of 4 MB videogeheugen nog jaloerse blikken kon opwekken?
Sindsdien lijkt de hoeveelheid videogeheugen elk jaar echter te verdubbelen van 32 MB naar 64 MB en nu zitten heel wat kaarten zelfs al aan 128 MB. Dat is zelfs meer dan heel wat oudere computers!
Nu kun je je terecht afvragen waarvoor dergelijke waarden zinvol zijn. Toch zijn er enkele reden waarom meer videogeheugen beter is. Ten eerste maken meer en meer games gebruik van erg grote en
gedetailleerde texturen die heel wat geheugen in beslag nemen. Zolang dat allemaal past in die 32 of 64 MB van de grafische kaart stelt zich geen probleem maar wanneer dat niet het geval is, moet er
beroep gedaan worden op het interne geheugen van de pc… en dat brengt een flinke vertraging met zich mee.
Van aankomende games zoals Doom III wordt verwacht dat ze meer dan 80 MB aan texturen zullen opslaan in het videogeheugen. Meer videogeheugen
is dus in principe beter alhoewel we hier toch het volgende bij willen opmerken. Zo zal meer geheugen vooral zinvol zijn in resoluties boven 1280 bij 1024, daaronder zijn de prestatieverschillen
meestal te klein.
Daarnaast moet je ook weten dat in het geval van de GeForce4 Ti 4200 de kaarten met 128 MB meestal aan een lagere (geheugen)kloksnelheid draaien dan de kaarten met 64 MB. Je krijgt dus wel meer
videogeheugen dat echter wel draait aan een lagere kloksnelheid. Enige uitzondering hierop blijken de kaarten van Aopen (GeForce4 Ti 4200) en de Hercules 3D Prophet (ATI Radeon 8500).

Anti-aliasing
Een tweede reden waarom je zo veel videogeheugen nodig hebt, is voor de Anti-Aliasing techniek (AA). Bij AA worden gekartelde randen (jagged edges) die voorkomen bij lage resoluties mooi weggewerkt
door er een ingewikkelde berekening op uit te voeren. Er bestaan verschillende implementeringen van AA – zoals 2x AA – maar met steeds hetzelfde doel: mooie en haarscherpe beelden op het scherm
toveren. Met AA krijg je dus het visueel effect van een hogere resolutie zoals 1600 bij 1200 maar dan bij een veel lagere resolutie zoals 1024 bij 768. Onze testen omvatten één test onder 3D Mark 2001
SE waarbij de eenvoudigste vorm van AA wordt ingeschakeld. Je zal merken dat dit meestal al een flinke terugloop in snelheid met zich meebrengt.

Meer dan games alleen
Grafische kaarten worden in de eerste plaats beoordeeld op basis van de 3D-prestaties. Heb jij echter geen boodschap aan het kunnen spelen van de nieuwste games dan zijn er weinig redenen om te
upgraden. Toch biedt de nieuwste generatie grafische kaarten heel wat extra mogelijkheden die ook niet-gamers zullen aanspreken.
Om te beginnen is dat ondersteuning voor meerdere monitoren: zo kun je bijvoorbeeld een extra grote Windows-desktop creëren of op het éné scherm een dvd-film afspelen om op het andere te surfen. Niet
alle kaarten ondersteunen aansturing voor meerdere monitors maar de meerderheid dus wel. De Matrox Parhelia kan dit truukje zelfs met drie monitors!
Ook erg handig is een tv-out die je pc verbindt met een televisietoestel. Op die manier kun je games spelen op een extra groot scherm of dvd-films bekijken in de woonkamer. Alle kaarten uit deze
test komen met een S-Video tv-uitgang die je met een converteerkabel eventueel kunt omvormen tot een meer gebruikte composietconnector. Sommige merken leveren ook de nodige videokabels mee, maar die
blijken in de praktijk meestal veel te kort en bovendien van matige kwaliteit.
Sommige grafische kaarten beschikken ook over een video-encoder chip. Dat betekent dat je een analoog videoapparaat – zoals een videorecorder – kunt aansluiten op de grafische kaart om vervolgens
beeld en geluid te digitaliseren en op te slaan op de harde schijf. Dit is de meest eenvoudige vorm van videocapturing en levert niet altijd het verhoopte resultaat op. Wie echt serieus aan de slag
wil met videobewerking opteert best voor een gespecialiseerde capturekaart of voor Firewire, afhankelijk of je een digitale of analoge videocamera hebt.

DVI
Ook DVI of Digital Video Interface blijkt op heel wat kaarten standaard aanwezig. Zoals de naam al aangeeft is dit een volledig digitale
verbinding tussen grafische kaart en monitor. Er bestaan twee soorten DVI: D en I. DVI-D is een volledig digitale aansluiting. DVD-I combineert analoog en digitaal en is achterwaarts compatibel met
analoge schermen. Je hebt in dat geval wel een DVD-I naar D-SUB VGA adapter nodig om een klassieke analoge monitor te kunnen aansluiten (in sommige gevallen wordt die met de kaart meegeleverd). De
aansluiting is 24- of 12-pins, al naargelang er sprake is van een single-link of dual-link aansluiting. Bij dual-linkaansluitingen kun je twee schermen tegelijk aansluiten.
Doordat er nu geen nutteloze conversie meer dient te gebeuren van digitaal naar analoog krijg je met de combinatie DVI en digitaal beeldscherm een kwalitatief veel beter videosignaal en dat heeft
natuurlijk invloed op de algemene beeldkwaliteit.
Momenteel bestaan er alleen digitale lcd-schermen en nog geen digitale crt-schermen. Er wordt wel gewerkt aan digitale CRT-monitoren. De D(igitaal)/A(naloog convertor wordt bij
dergelijke beeldschermen verplaatst naar de monitor zelf en zit dan niet meer op de videokaart. Dit spaart één conversie uit. Hoe succesvol deze monitoren zullen worden is koffiedik kijken. Ze zijn
duurder en omwille van bandbreedterestricties kunnen ze niet groter zijn dan 19 inch.
Handig is dat je een 24-pins DVI-aansluiting kunt gebruiken voor het aansturen van een tweede scherm.

Eenvoudig overklokken
Net zoals bij een processor kun je ook de chipset en het videogeheugen van een grafische kaart op een hogere kloksnelheid laten lopen dan waar ze standaard op voorzien werden. In tegenstelling tot een
processor kun je het overklokken bij grafische kaarten op een vrij gemakkelijke manier uitvoeren maar de mate waarin hangt af van bepaalde factoren. In de eerste plaats zijn er individuele verschillen
tussen kaarten op basis van gebruikte materialen. Vooral de geheugenchips willen nogal eens van fabrikant en snelheidstype variëren. Maar ook de aanwezigheid van een extra zware chipsetkoeler of
koelelementen op de geheugenchips kunnen de overklokmogelijkheden beïnvloeden. Ben je dus van plan om te overklokken, dan is dit één van de zaken die je bij de aankoop visueel kunt bevestigen. Maar
soms is het gewoon een kwestie van geluk als jouw kaart hoger overklokt kan worden dan dezelfde kaart van iemand anders! Sommige fabrikanten – zoals Gainward – laten (sommige van) hun kaarten zelfs
standaard werken op hogere kloksnelheden. Daar is op zich niets mis mee, zolang de kaart maar stabiel draait en er zich geen problemen voordoen op langere termijn.
Hoe ga je nu concreet te werk? Het volstaat om in de stuursoftware van de grafische kaart nieuwe waarden in te stellen voor de kloksnelheden van chipset en videogeheugen. Dit varieert van kaart tot
kaart maar voor dit voorbeeld baseren we ons op de nVidia Detonator XP drivers die werken op zowat alle grafische kaarten met nVidia chipset. Je kunt de Detonator stuursoftware gratis downloaden bij
nVidia. Standaard biedt de stuursoftware van nVidia echter niet de mogelijkheid om te overklokken. Je zult dus een trucje moeten gebruiken in de
vorm van CoolBits dat je zowat overal op het web kunt vinden.
 

 
Coolbits: overklokken van nVidia kaarten

CoolBits doet niets meer dan in het Windows-register enkele sleutels aanpassen om zo de overklokmogelijkheden in te schakelen. Vraag je vervolgens de eigenschappen van de grafische
kaart op dan zul je zien dat er een tabblad ‘Klokfrequenties’ is bijgekomen (zie ook schermafdruk hierboven). Je kunt nu naar hartelust experimenteren met de kloksnelheden van de chipset en het
videogeheugen. Natuurlijk is er een bepaalde grens: ga je daarover dan zal je merken dat het systeem instabiel wordt en/of er heel wat visuele fouten te zien zijn bij games. Dat is het teken dat ofwel
chipset of geheugen te hoog geklokt werden en dat je dus een stapje terug moet doen. Best overklok je eerst de chipset en daarna het videogeheugen.

Testresultaten
We testten de volgende instapkaarten:
Aopen GF4 MX460; Creative Labs 3D Blaster 4 MX460; Hercules 3D Prophet 7500 64MB; Leadtek Winfast A170 TH; Leadtek Winfast A170 DDR TH; MSI G4MX440-T; Pixelview GeForce4 MX440; Aopen Aeolus
Ti4200 -DVC128; Club3D nVidia GeForce4 Ti4200 64MB DDR TV-Out DVI; Creative Labs 3D Blaster 4 TI 4200; Gainward PowerPack Ti 4200; Hercules 3D Prophet FDX 8500 LE 128MB; Hercules 3D Prophet FDX 8500
LE 64MB; Leadtek Winfast A250 LE TD MY VIVO; MSI G4 TI4200-TD 64 MB; Pixelview GeForce4 Ti4200. Daarnaast testten we ook nog twee topkaarten: Matrox Parhelia 128MB en MSI G4 Ti4600-VTD.
Je vindt de gedetailleerde productinformatie en testresultaten in de volgende bestanden:

• Excel-blad (universeel formaat) met meerdere tabbladen (hier krijg je het meeste detail) (107
  KB)
• PDF-bestand met de productinformatie (23 KB)
• PDF-bestand met de samenvattende testresultaten (19 KB)

Hierna vatten we de belangrijkste resultaten samen.

Aopen GF4 MX460

De deelnemers deelden we op in twee categorieën waarbij als basis de DirectX-functionaliteit werd genomen. Upgradekaarten die DirectX 7 ondersteunen blijken de meest
betaalbare te zijn met prijzen gaande van een schappelijke 89 euro tot een iets stevigere 180 euro. Geen van de kaarten in deze prijsklasse is echter in staat om de 3D-prestaties van de DirectX 8
kaarten te evenaren. Enkel de kaarten van Aopen en Creative Labs die beschikken over een GeForce4 MX460 zijn in staat min of meer weerwerk te bieden aan de DX8-klasse maar overtreffen doen ze zeker
niet.

Club3D nVidia GeForce4 Ti4200 64MB DDR TV-Out DVI

Zoals verwacht doen de DX7-kaarten het relatief goed in 3D Mark 2000 v1.1 en hoeven ze weinig in te leveren op de duurdere DX8-kaarten. De verschillen worden veel groter onder 3D Mark 2001 SE dat
ondersteuning biedt voor DirectX 8. Kijken we naar de prestaties in een echt spel, Serious Sam II, dan halen de snelste DX7-kaarten ongeveer 40 frames per seconde (fps) en dat is zeker niet slecht als
je weet dat de traagste GeForce4 Titanium 4200 ‘maar’ 43 fps haalt. Opvallend is verder dat in deze categorie geen enkele kaart prat kan gaan op meer dan 64 MB geheugen. De verklaring daarvoor is snel
gevonden: meer videogeheugen zou weinig of geen prestatiewinst met zich meebrengen en bovendien jaagt het de prijs flink de hoogte in.

Creative Labs 3D Blaster 4 MX460

Bij de DX8-kaarten blijkt wederom nVidia de toon aan te geven met de GeForce4 Titnaium 4200 chipset. Enkel Hercules bezorgde ons twee kaarten op basis van de ATI Radeon 8500 met als enige verschil de
hoeveelheid videogeheugen.

Gainward PowerPack Ti 4200

Over het algemeen blijken de GeForce4 Ti 4200 kaarten sterk aan elkaar gewaagd en dat viel te verwachten met een chipset die bij alle kaarten werkt aan 250 MHz. Wel zijn er verschillen in de
kloksnelheid van het videogeheugen: de Leadtek WinFast en de Pixelview, beiden met 128 MB videogeheugen, draaien aan respectievelijk 446 en 460 MHz terwijl alle andere kaarten daar nog minstens 40 MHz
bijdoen.

Hercules 3D Prophet FDX 8500 LE 64MB

Het verklaart voor een groot deel waarom Leadtek en Winfast net iets minder presteren in de meeste benchmarks. De uitzondering hierop is de Aopen Aeolus die 128 MB geheugen heeft dan aan 513
MHz draait. Vreemd genoeg levert dit alles de Aopen geen duidelijk voordeel op in de benchmarks en moet hij in Codecreatures – waar de hoeveelheid videogeheugen normaal erg belangrijk is – heel wat
kaarten met 64 MB zelfs laten voorgaan! Op de professionele benchmark SPECviewperf 7.0 blijken kaarten met 128 MB dan weer een lichte voorsprong uit te bouwen hoewel het verschil minimaal uitvalt.

Leadtek Winfast A170 TH

De ATI Radeon 8500 kaarten van Hercules kunnen maar op één test de overmacht van nVidia aan en dat is in het spel Serious Sam II. Het bewijst dat deze kaarten nog prima meekunnen in afwachting van hun
opvolger(s).

MSI G4MX440-T

In iedere grote test wordt men wel geconfronteerd met probleemproducten en deze keer was dat niet anders. De Apollo Xabre 400 met Sis chipset en de Club3D Radeon 8500 VIVO weigerden ondanks alles
dienst in onze testmachine en konden we dus niet opnemen in de test. Niets aan te doen.

Vergelijking van twee topkaarten van MSI en Matrox
Allemaal mooi en wel die betaalbare upgrade-kaarten, maar wat als je nu een echte knaller in huis wil halen? En wat is de meerwaarde van een kaart die makkelijk vele honderden euro’s kost? DiskIdee
vroeg het zich af en kreeg van MSI en Matrox het absolute topmodel uit hun reeks grafische
kaarten in handen. Voor MSI is dat een kaart op basis van de nVidia GeForce4 Titanium 4600 terwijl Matrox met de in eigen huis ontwikkelde en gloednieuwe Parhelia chipset komt aandraven. We testten
deze kaarten op dezelfde manier als alle andere kaarten en de resultaten daarvan vind je eveneens in de tabellen.

MSI G4 Ti4600-VTD

Zoals we min of meer verwachtten, voert de MSI-kaart het peloton aan en zelfs meestal met een duidelijk verschil. Geen enkele kaart die hier aan kan tippen. Toch kun je je terecht afvragen of dit
alles de 359 euro waard is, want dubbel zo snel als zeg maar een GeForce4 Ti 4200 is deze MSI zeker niet. Weet echter wel dat deze kaart initieel verkocht werd voor meer dan 500 euro. Enkel wanneer je
van plan bent om te gamen in zeer hoge resoluties (zoals 1600×1200) dan valt de GeForce4 Titanium 4600 te overwegen omdat het prestatieverschil met de rest dan het grootst is.

Matrox Parhelia 128MB

De Parhelia kan ons minder bekoren. Van een topkaart met een dergelijk prijskaartje verwacht je dat hij steevast bovenaan de tabellen eindigt, maar dat is dus niet het geval. In sommige benchmarks
heeft de Parhelia zelfs moeite om een DX7-kaart bij te houden! Ook onder SPECviewperf 7.0 toont de Parhelia zich van zijn slechtste kant, maar daar is een excuus voor: de voor OpenGL geoptimaliseerde
drivers waren op het moment van schrijven nog niet klaar. Enig lichtpunt is Serious Sam II waar de Parhelia zelfs de MSI GeForce 4 Titanium 4600 voorbijsteekt. Zo zien we het graag en het bewijst dat
de Parhelia wel degelijk wat in zijn mars heeft!
De technische mogelijkheden van de Parhelia blijven bovendien indrukwekkend, maar we blijven ondanks alles achter met het gevoel dat deze kaart vooral op de toekomst gericht is en zijn beste
prestaties pas naar boven komen bij games die de komende maanden en jaren zullen uitgebracht worden. De Parhelia is overigens (gedeeltelijk) compatibel met DirectX versie 9. Vergeet ook niet dat de
Parhelia drie monitoren tegelijkertijd kan aansturen en dat brengt nieuwe mogelijkheden met zich mee, zowel in games als in professionele applicaties. Grootste struikelpunt blijft echter het
prijskaartje van meer dan 500 euro en Matrox kennende zal die prijs niet snel dalen. Als gamerskaart valt de Parhelia op dit moment nauwelijks te overwegen.